دختران فراری - سید شهاب حسینی
از جمله آسیبهای اجتماعی جامعه جوان ما پدیده شوم وناهنجار دختران فراری می باشد ،پدیده شومی که بنا به آمار وارقام اعلام شده نه تنها رو به کاهش نیست بلکه با اشکال پیچیده وگوناگون در سطح جامعه گسترش پیدا کرده واینک به صورت معضلی جدی در برابر مردم ومسئولان فرهنگی واجتماعی قرار گرفته ؛و به عنوان یک تهدید جدی برای کانون گرم خانواده مطرح وعامل افزایش ناهنجاریها ی اجتماعی بویژه در شهر ها شناخته شده است . دختر ان فراری رفتار خود را نوعی اعتراض دانسته وخود را قربانی روابط ناسالم در خانواده وفراموش شده در جامعه می دانندتحقیقات جامعه شناسان پیرامون چگونگی کارکرد خانواده ها نشان می دهدکه علت اصلی فرار راباید در رابطه خانواده ها بااین پدیده جستجو کرد
واحد بنیاد شهید و امور ایثار گران استان کرمانشاه
گروه مددکاری اجتماعی – خانواده
دختران فراری
استاد : سرکار خانم اکرم بانو جلیلیان
گرد آورنده: سیدشهاب حسینی
دانشجوی رشته مددکاری اجتماعی
دختران فراری
از جمله آسیبهای اجتماعی جامعه جوان ما پدیده شوم وناهنجار دختران فراری می باشد ،پدیده شومی که بنا به آمار وارقام اعلام شده نه تنها رو به کاهش نیست بلکه با اشکال پیچیده وگوناگون در سطح جامعه گسترش پیدا کرده واینک به صورت معضلی جدی در برابر مردم ومسئولان فرهنگی واجتماعی قرار گرفته ؛و به عنوان یک تهدید جدی برای کانون گرم خانواده مطرح وعامل افزایش ناهنجاریها ی اجتماعی بویژه در شهر ها شناخته شده است . دختر ان فراری رفتار خود را نوعی اعتراض دانسته وخود را قربانی روابط ناسالم در خانواده وفراموش شده در جامعه می دانندتحقیقات جامعه شناسان پیرامون چگونگی کارکرد خانواده ها نشان می دهدکه علت اصلی فرار راباید در رابطه خانواده ها بااین پدیده جستجو کرد .بدون شک هیچ یک از آسیبهای اجتماعی نیست که خارج از تاثیر خانواده پدید آمده باشد وهیچ جامعه ای نمی تواند ادعای سلامت کند ،چنانچه ازخانواده های سالم برخوردار نباشد .در دهه های اخیر با گسترش ارتباطات جمعی مانند ماهواره ورشد سریع دختران دانشگاهی واشتغال زنان ،خروج از خانه وحتی زندگی مستقل برای ایشان را تسهیل کرده است .بنابراین متوجه می شویم که برای پرداختن به فرار زنان ودختران از خانه باید به این جنبه که گاهی می توان آن را به نوعی فرار از خانه به گونه ای قانونی وشرعی تلقی کرد نیز توجه شود بنا براین موضوع این یادداشت عموما جنبه های غیر قانونی وغیر شرعی خروج از خانه می باشد .تجربیات محقق در مدت خدمت در نیروی انتظامی که بنوعی بخشی از اقدامات رسیدگی به پرونده های دختران فراری در حیطه وظایف آن می باشد حاکی از آن است که حدود 80درصد دختران فراری به خانواده های نابسامان تعلق داشته وعواملی مانند اعتیاد ،به زندان رفتن ،طلاق ،مرگ وازدواج مجدد والدین در فرار این دختران نقش داشته است .در ارتباط با رفتار والدین نیز تقریبا در بیشتر موارد دختران سختگیری وتنبیه های سخت وعدم آرامش را بعنوان یکی از علل فرارذکر کرده اند .که دراین مقاله به تاثیر نقش خانواده وعوامل زمینه ساز آن در فرار دختران ازمنزل خواهیم پرداخت .
مقدمه :
فرار از خانه به معنی اعم آن وفرار زنان ودختران بطور اخص یکی از مصادیق مهم آسیب های اجتماعی می باشد که پرداختن به آن نیازمند توجه به سایر آسیبهای اجتماعی است .«آسیب های اجتماعی که بسیاری از آن به عنوان مشکلات اجتماعی یاد می کنند دارای ویژگی های متعدد ی می باشد از یک طرف در سنین مختلف ودر تمام مشاغل ودر هر دوجنس زن ومرد مطرح است واز طرف دیگر ،حضور در تمامی مکانها ،گسترش روز افزون وتنوع موضوعیت آن به گونه ای است که در هر جامعه متناسب با شرایط خاص فرهنگی ،اجتماعی واقتصادی عوامل مختلفی در بروز ،شیوع وتنوع آن نقش اساسی داشته که شناخت این عوامل خصوصا عوامل زمینه ساز آن می تواند در ارائه برنامه وراهکار های پیشگیری موفق نقش سازنده ای داشته باشد» (معتمدی ، 1382)در بسیاری از کشورهای جهان خروج از خانه دختران حتی در سنین پائین قابل پذیرش است ولی در برخی کشورها از جمله کشور ما دختر تازمانی که ازدواج نکرده است حتی اگردر سنین بالانیز باشد اجازه زندگی مستقل را پیدا نمی کند ؛هرچند که در دهه اخیر گسترش ارتباطات جمعی مانند ماهواره ورشد سریع دختران دانشگاهی واشتغال زنان ،خروج از خانه وحتی زندگی مستقل برای ایشان را تسهیل کرده است .بنابراین متوجه می شویم که برای پرداختن به فرار زنان ودختران از خانه باید به این جنبه که گاهی می توان آن را به نوعی فرار از خانه به گونه ای قانونی وشرعی تلقی کرد نیز توجه شود. بر اساس تعریف ارائه شده؛«زنان ودختران فراری به افرادی اطلاق می شوند که به دلایلی مانند متشنج بودن محیط خانواده در خانواده های نابسامان وتکرار عمل همسر آزاری وکودک آزاری ،اغفال توسط افراد دیگر ،ایجاد رابطه جنسی نامشروع ،پایبند نبودن به ارزشهای اخلاقی واجتماعی ویا وجود سایر مشکلات وسبب های اجتماعی مانند فقر ،عدم وجود سرپرست یا بد سرپرست بودن (پدر معتاد ،مادر روسپی و...)ویا بطور مستقل وبرای یافتن زندگی بهتر از خانه فرار می کنند ویا طرد می شوند »(معتمدی ، 1382)
براستی علل و انگیزه های فرار دختران از خانه چیست ؟چه عواملی دست به دست هم داده و منجر به گریختن دختران از خانه و خانواده شده اند؟ آیا رفتار خانواده ها با دختران جوان ، نقشی در فرارآنان از خانه داشته است ؟
« فرار کودکان از منزل ، به عنوان مکانیسمی دفاعی با واکنش جبرانی و رهایی بخش مطرح است که کودک به خاطر رهایی از رنج و آلام درون منزل خود به خیابان پناه می برد که « کارن هورنای » آن را نوعی تضاد درونی فردی می داند. « سو» نیز بر شانه خالی کردن از زیر بار مسئولیت ویافتن اوقات فراغت بیشتر تاکید دارد . « هاروکس » ،رشد انحراف را در سختگیری های بی جا و غیر منطقی بزرگسالان و « لوئلاکول » ، میل به رهایی از قیود خانواده و « زائد و شسترم » هم تمایل به فرار از زیر فشارهای خانوادگی و اجتماعی را جست و جو می کند . پژوهش های مرتبط با موضوع نیز بر سوء رفتار والدین ، نوع رابطه با پدر ، اختلاف شدید با خانواده و درگیری بین اعضا، نابسامانی خانواده ، طلاق ،متارکه ،وجود ناپدری و مادری ، فقر فرهنگی ،بی سوادی و اعتیاد به عنوان عوامل برانگیزاننده نیل به فرار تاکید داشته اند » (صمدی راد،1381(.
تحقیقات تاکنون نشان نداده که دختری با ژن مستعد کننده فرار متولد شده باشد بنابراین با اقدامات مناسب در سطوح اولیه وثانویه ،قبل وبعد از تولدقابل پیشگیری می باشند.این موضوع از آنرو مهم تلقی می شود که فراگیری وگستره آسیب های اجتماعی گروههای تخصصی را در می نوردد وهمچون موجود سیال در میان افراد مختلف جامعه به حرکت در می آید .چنانچه این مشکلات در مراحل ابتدائی کنترل وحل شود هزینه های آن کمتر خواهد بود در غیر اینصورت برای مقابله با این چالش ها بایست هزینه های گزافی را پرداخت کنیم .لذا برای بررسی اهمیت موضوع فرار دختران از خانه در این مقاله به انواع فرار ،رویکردها ودیدگاهای جامعه شناسی ،عوامل فرار ،پیامدهای فرار وغیره بطور مختصر اشاره خواهد شد .
مبحث اول –کلیات
فرار از خانه از جمله رفتارهای ناسازگارانه ای است که بیشتر از نوجوانان وجوانان سر می زند. باتوجه به پیامدهای سوءآن یکی از آسیب های خانوادگی واجتماعی جامعه شناخته می شود. آسیبی که میتواند بهداشت روانی فردوجامعه را تحت تاثیر قرار دهد .مسئله فرار زنان ودختران از خانه همراه با سایر معضلات وآسیبهای اجتماعی مرتبط با آن در سالهای اخیر با رشد روزافزون بویژه در شهرها مورد توجه کارشناسان ومتخصصان علوم انسانی قرار گرفته است. فرار از خانه در واقع زیر پا گذاشتن مقررات خانوادگی وهنجارهای اجتماعی است که اغلب به علت ترس ،خشم یاانتقام جوئی در مقابل عوامل مخرب وآشفته خانوادگی واجتماعی رخ می دهند .تجربیات اجتماعی نشان از این واقعیت داردکه سلامت اجتماعی در گرو وجودخانواده ای سالم است که از تعادل مناسب وپایداری برخوردار باشد .این پایداری منوط به نقشی است که هر کدام از عناصر سازنده این نهاد عهده دارمی شوند ودر این میان، نقش پدر ومادر ازاهمیت بیشتری برخوردار است چرا که زن ومرد عناصر اصلی درپایداری خانواده هستند وادامه موجودیت خانواده متکی به نقش آفرینی آنها می باشد.بعلاوه جامعه ایران در حال گذار از جامعه ای سنتی مبتنی براقتدار نظام پدر سالارانه وحفظ حرمت خانواده به جامعه ای با معیار های جدید است که درآن ،آنچه اهمیت دارد،فردیت است وسنت ها تاجائی از اهمیت برخورداراند که به آزادی فرد لطمه نزده واقتدار فردی راتثبیت کند.با این تفضیل روشن است که خانواده مهمترین عامل تاثیر گذار در فرار یا عدم فرار دختران از خانه محسوب می شوند .همانطور که قبلا اشاره شد بررسی های آماری نشان می دهد حدود 80 درصد دختران فراری به خانواده های نابسامان تعلق داشته وعواملی مانند طلاق ،اعتیاد والدین ،مرگ وازدواج مجدد والدین در فرار دختران نقش داشته است علاوه برآن فرهنگ پائین خانواده ها (براساس آمارموجود بیشتر دختران فراری ساکن روستا یامحله های حاشیه شهرمی باشند)،عدم شناخت مسائل ومشکلات دختران از سوی والدین، اعتیاد وفقرازجمله عوامل محرک بر فراردختران از خانه ذکرشده است. بطور کلی محققین عوامل موثربرفرار را به طرق مختلف دسته بندی کرده اند درتحقیقاتی که توسط اداره برآورداجتماعی معاونت اجتماعی فرماندهی انتظامی استان تهران صورت گرفته، «عوامل داخلی ازقبیل: 1-خشونت خانوادگی 2-تبعیض در خانواده 3-محدودیت مطلق 4-آزادی مطلق (فرزند سالاری )وعوامل خارجی ازقبیل : 1 –رسانه ها ووسایل ارتباط جمعی .2- شهرنشینی .3- مشکلات اقتصادی» را مهمترین علل فرار دختران از منزل بیان نموده است همچنین در تحقیق صورت گرفته در معاونت اجتماعی فرماندهی انتظامی مازندران دودسته عوامل شامل : «الف) علل و انگیزه های روانی (1 - عامل شخصی و درونی که شامل جنس، سن، میزان هوش، ناپختگی روانی، اخلاقی و اعتقادی 2- عامل برونی که شامل شرایط محیطی، اجتماعی، رفتار والدین و بی توجهی آنان به نیازهای فرزندانشان)
ب: علل و انگیزه های اجتماعی (1- بد سرپرستی و بی سرپرستی، اعتیاد والدین، ازدواج اجباری، وجود عشق های کاذب، وضعیت بد اقتصادی و... در فرار دختران موثر شناخته شده است» .[1][2]
مبحث دوم - نقش والدین در خانواده
الف) رابطه مادربادختر:
یکی از شاخص های اصلی کارکرد بهنجار خانواده، نقش مادر در خانواده است. شاید اگر عشق و محبت مادرانه در حدی باشد که کودکان را به لحاظ عاطفی و روانی اقناع کند و فرزند در دوران جوانی و بزرگسالی نیازمند توجهات مادرانه افراد دیگر نباشد، در ایجاد استقلال روانی او موثر خواهد بود. عشق بدون قید و شرط مادر برای فرزند امنیت خاطری ایجاد می کند که هرگز نگرانی و تشویش از دست دادن محبوبیت نزد مادر را نخواهد داشت و طرز تلقی کودک چنین خواهد بود که: «آنگونه که هستم، محبوبیت دارم و مورد توجه و مراقبت مادرم قرار می گیرم». برای فرد ناتوان (کودک)، مهمترین نگرانی این است که اگر از او مراقبت نشود و نیازهای جسمی و روانی اش تامین نگردد، چه باید بکند. بنابراین عشق بدون قید و شرط مادر در خانواده، محکم ترین پشتوانه عاطفی و روانی است که کودک می تواند به اطمینان برسد که در هر شرایطی مادر کسی است که نیازهای جسمی و عاطفی او را تامین کند و همیشه از او حمایت خواهدکرد. چنین تصور و قضاوتی به امنیت روانی و اعتماد متقابل بین فرزند و مادر می انجامد. در نتیجه موجبات اعتماد، عزت و احساس توانمندی در نفس و روان کودک را فراهم می آورد تا بتواند در مقابل مشکلات موجود در روابط اجتماعی، راه حل های مناسب با هنجارهای جامعه و توانایی های خود بیابد و عملی کند .
ب)روابط متقابل پدر با دختر:
رابطه متقابل پدر با همسر و فرزندان، مکمل نقش و مسئولیت های مادر خانواده است. محبت بدون قید و شرط مادر، امنیت خاطری برای فرزند فراهم می کند که به دنبال ارتکاب اشتباهات هیچ احساس نگرانی و خطا برای از دست دادن توجه و مراقبت های مادر به فرزند به وجود نیاید. اما برای اصلاح و هدایت به سوی رفتار بهنجار، پدر به عنوان نقش مکمل می تواند با همراهی، رسیدگی و نظارت بر چگونگی ایفای نقش اعضای خانواده، فرصتی را فراهم آورد که فرزندان برای کسب شایستگی ها و محبوبیت های بیشتر نزد والدین و دیگران (جامعه) تلاش کنند و تجربه موفقیت را بیاموزند. هر نوع سخت گیری پدران، اعم از اینکه منطقی یا غیرمنطقی باشد، نزد دختران نوعی زورگویی و سلطه جویی تفسیر می شود که مقاومت، لجبازی و فرار غیرمستقیم از پدر و خانواده را به همراه دارد. پرخاشگری اکثر پدران این دختران، به شکل کتک زدن و فحاشی بوده و الگوی تربیتی آنها مبتنی بر تفکر مرد سالاری و بی توجهی به فرزند دختر به علت جنسیت اوست، به طوری که دختران خود را در ایجاد روابط اجتماعی محدود می کرده اند و به ترک تحصیل و ازدواج تحمیلی وا می داشته اند .
ازطرفی برابر آمارهای بدست آمده حدود نیمی از دختران فرار در استان خراسان جنوبی بیش از یک بار از خانه فرار نموده اند.پژوهشگران معتقدند علت اصلی فرار مجدد از خانه دختران عدم تغیر شرایطی بوده که به اولین فرار آنها منجر شده بود. «لرنی » موارد ذیل رابعنوان تدبیر برای بازگشت دختران به منزل بیان نموده است :
«1-تعیین دقیق عوامل موثر بر فرار از منزل اعم از شرایط خانوادگی یا روانی دختر ؛2-تلاش برای برطرف کردن یا کاهش عوامل منجر به فرار (اعم از اقدامات مشاوره ای ، مددکاری وحمایت در سطح خانواده ومدرسه )؛3-آموزش لازم به خانواده ها در باره شیوه برخورد با دختری که به منزل بازگشته است به منظور جلوگیری از خشونت ،توهین ،تحقیردختر وهمچنین حمایتهای عاطفی لازم ؛4-اطمینان از حفظ سلامت وامنیت دختر پس از بازگشت به منزل ؛5-در نظر گرفتن حمایتها وتدابیرقانونی در خصوص دخترانی که پس از فرار مورد خشونت قرار می گیرند وهمچنین امکان ارتباط آسان دختر با مراکز مشاوره ای وحمایتی ؛6-نگهداری وحمایت از دخترانی که خانواده به هر دلیل ،حاضر به پذیرش آنان نیست ویا بازگشتشان به منزل بنا به تشخیص مشاوران ومددکاران ،سلامت جسمی وروانی آنها رابه خطر می اندازد »)لرنی ، 1383(.
اما باید توجه داشت این تدابیر زمانی کارگشا وموثر واقع می گردد که تمام علل وعوامل شیوع وگسترش معضل دختران فراری در جامعه مورد توجه وبررسی دقیق قرار گیرد .
مبحث سوم- انواع فرار
انجمن پزشکی نوجوانان ،نوجوانان فراری را به چهار گروه زیر که ممکن است بایکدیگر همپوشانی داشته باشند تقسیم نموده است:
1-فرارهای موقعیتی (situational runaways) که بعد از یکی دوروز به خانه برمیگردند.
2-فرارهایی که بمدت طولانی خانه را ترک کرده وتبدیل به فرارهای کهنه کار و بچه های خیابانی میشوند .
3-رانده شده ها (Throwaway) که والدین آنها راطرد و مجبور به ترک خانه می کنند.
4-جوانان سازمان یافته (system youths)که بدلیل فقدان خانواده در پرورشگاهها وموسسات زندگی می کنند وبدلیل عدم تحمل شرایط آنجا فرار می کنند )رسول زاده طباطبائی ، 1384(.
مبحث چهارم- انواع رویکردها در خصوص علل فرار دختران از خانه
دو رویکرد نظری مهم در زمینه فرار دختران، رویکرد انگیزشی و رویکرد شخصیتی می باشند رویکرد اول انگیزه های فرار از خانه را مورد بررسی قرار می دهد در حالی که رویکرد دوم به بررسی ویژگی های شخصیتی و روانشناختی نوجوانان فراری می پردازد.
الف- رویکرد انگیزشی:
(هومر1973 بنقل محمد خانی 1386) با توجه به بکار گیری رویکرد انگیزشی در مورد دختران فراری انگیزه های آنها را به دو نوع طبقه بندی می کند:
«1- فرار از وضعیت نامناسب خانواده ؛بعنوان مثال تعارضات واختلاف خانوادگی .
2-فرار برای رسیدن به اهداف خاص؛برای مثال روابط عاشقانه،گشت وگذار، ارتباط جنسی و...
هومر با رد این عقیده که رفتار فرار از خانه صرفاً واکنشی به تعارضات و کشمکش های خانوادگی یا فریاد برای کمک خواهی باشد، اظهار می دارد که بسیار ی از کودکان صرفاً بدلایل خانوادگی فرار نمی کنند نوجوانانی که برای رسیدن به هدفی اقدام به فرار می کنند ممکن است مشکلاتی با خانواده یا مدرسه و جامعه داشته باشند ولی بیشتر در جستجوی هیجان هستند هومر این دختران را جستجو گران لذت می نامد. آنها به سوی مکانها و افرادی فرار می کنند که از آن منع شده اند مانند روابط جنسی ، مواد و مشروبات الکلی، و معمولاً جذب گروههای بزهکاری می شوند.
ب- رویکرد شخصیتی:
در این رویکرد، توجه به خصوصیات شخصیتی به عنوان توضیحی برای رفتار فرار از خانه در نظر گرفته شده است که یا فرار را به عنوان یک «نشانه روان رنجوری» می بینند و یا بر ارتباط «بین کنترل داخلی و خارجی» فرار تکیه می کند. منظور از نبود کنترل خارجی، ناتوانی در تاثیر گذاری بر وقایع خارجی یا مقاومت کردن در برابر آنهاست دخترانی که کنترل خارجی ندارند معمولاً خود را ضعیف می پندارند و راحت تر تحت تاثیر قرار می گیرند. همچنین منظور از نبود کنترل داخلی وجود رفتارهای تکانشی،عصبانی شدن، عدم توانایی قضاوت کردن و احساس درماندگی داشتن است»)محمد خانی ، 1386(.
ورودی مهر 93
نیمسال دوم تحصیلی 94-93 پاییز
اقبال محمدی